Rośliny jako źródło
leku weterynaryjnego
Do połowy XIX w. w weterynarii (medicina veterinariae) stosowano
wyłącznie środki naturalne. Niezależnie od dynamicznego rozwoju
weterynarii w drugiej połowie XIX w.,
rośliny jako podstawowe źródło leku
pozostały w kręgu zainteresowań
medycyny weterynaryjnej.
Prapoczątki myśli weterynaryjnej
sięgają zapewne okresu
udomowienia pierwszych
zwierząt. Dowiedziono, że najwcześniejsza
domestykacja objęła
przodków psa domowego
(koniec paleolitu, początek mezolitu).
Nieco później udomowiono
bydło domowe, owce i kozy,
następnie świnie i osły, najpóźniej
konie. Z ptactwa najwcześniej (około
4 tys. lat przed Chr.) gołębie, potem kury
i gęsi, a w okresie Cesarstwa Rzymskiego
– kaczki.
Niemal jednocześnie z udomowieniem pojawiła się
konieczność leczenia zwierząt domowych. Istnieją
wyraźne podobieństwa w dziedzinie lecznictwa
naturalnego ludzi i zwierząt, polegające na wykorzystaniu
tych samych źródeł i bardzo podobnych,
a w niektórych przypadkach identycznych postaci
leków. Były nimi od zarania głównie rośliny i
substancje mineralne oraz środki pochodzenia
zwierzęcego.
Do połowy XIX w. w weterynarii (medicina veterinariae)
stosowano wyłącznie środki naturalne (np.
Biernat z Lublina 1532, Piątkowski 1809). Rozwój
weterynarii nowoczesnej datuje się od założenia
we Francji w 1761 r. pierwszej Wyższej Szkoły Weterynaryjnej
- przez C. Bourgelata w Lyonie.
Nowoczesna weterynaria jest nauką o chorobach
zwierząt i ochronie ich zdrowia (profilaktyka),
obejmuje również zespół umiejętności praktycznych,
polegających na zapobieganiu i zwalczaniu
chorób, leczeniu chorych zwierząt i ochronie ludzi
przed chorobami odzwierzęcymi. W jej zakres
wchodzi zespół dyscyplin naukowych podstawowych
i klinicznych.
Niezależnie od dynamicznego rozwoju weterynarii
w 2. połowie XIX w. (odkrycie bakterii chorobotwórczych
i wprowadzenie szczepień ochronnych
- L. Pasteur, K. Koch; wynalezienie surowic
- E. Behring; opracowanie podstaw antyseptyki
- J. Lister; poznanie cykli rozwojowych wielu pasożytów
zwierzęcych) – rośliny jako podstawowe
źródło leku pozostały w kręgu zainteresowań medycyny
weterynaryjnej. Zaczęto je wykorzystywać
głównie jako surowiec, z którego – w miarę postępu
wiedzy – izolowano pojedyncze substancje biologicznie
aktywne, wykazujące określone działania
farmakologiczne. Rozpoznanie kliniczne ich
specyficznego działania leczniczego umożliwiło
produkcję na szeroką skalę wielu środków stosowanych
przez współczesną terapię weterynaryjną.
Galenowe postacie leków, zwłaszcza w okresie
gwałtownego rozwoju odkryć chemii leku, zostały
wyraźnie zarzucone.
Podobnie jak w terapii ludzi, również w odniesieniu
do zwierząt następuje w ostatnich dziesiątkach
lat wyraźne ożywienie zainteresowania naturalnymi
źródłami i postaciami leku, zwłaszcza
roślinnego. Przyczyn należy upatrywać w tym, że
leki chemioterapeutyczne, choć działają szybciej i
dają w krótkim czasie wyraźny efekt terapeutyczny,
wpływają jednak niekorzystnie na organizm
zwierzęcy (zaburzenia procesów rozwojowych i
metabolicznych). Żywność uzyskiwana ze zwierząt
leczonych farmakologicznie zawiera pozostałości
tych toksycznych substancji, które przenikają do organizmu ludzkiego, stanowiąc czynniki etiologiczne
wielu dolegliwości i chorób.
Postać i zastosowanie leku roślinnego
Ziołolecznictwo weterynaryjne, tak jak medycyna
dotycząca człowieka, w znacznym zakresie czerpie
z doświadczeń lecznictwa tradycyjnego (ludowego).
Współczesna terapia weterynaryjna uwzględnia
w zakresie teoretycznego i praktycznego działania
efekty odkryć zarówno jatrochemicznych,
jak i fitochemicznych, które łączy z postępami
współczesnego ziołolecznictwa.
Leki ziołowe w weterynarii, ze względu na ich
przeznaczenie terapeutyczne, można podzielić na
dwie kategorie: do stosowania wewnętrznego (internum)
i zewnętrznego (externum). Z leków stosowanych
zewnętrznie, wykorzystuje się głównie
wyciągi wodne (ekstrakty, intrakty), także alkoholowe,
olejowe itp. Mogą one stanowić mieszaninę
substancji, pochodzącą z jednego gatunku rośliny
lub z kilku różnych, zależnie od receptury dostosowanej
do typu schorzenia. Praktyczniejszą formą
podawania leku zwierzęciu jest metoda per se, polegająca
na łączeniu surowca leczniczego z karmą
(zaleca się trzy razy dziennie). Podstawę stanowi
dawkowanie 2-3 g surowca leczniczego na 1 kg
żywej masy zwierzęcia. Przy lekach z surowców
świeżych, dawki powiększa się o 100%. Wyciągi
wodne przyrządza się w stosunku wagowym 1:10
(1 l wody na 100 g surowca). Leki, w skład których
wchodzą składniki o właściwościach toksycznych,
należy podawać w postaci kompozycji ziół złożonych
z dwóch - trzech gatunków roślin bądź według
określonej receptury (patrz literatura).
W przypadku leczenia zewnętrznego stosuje się
głównie nacierania, okłady, przymoczki i kąpiele.
Zwykle przyrządza się podwojoną dawkę leku
(surowca). Zaleca się używanie odpowiednich
zabezpieczeń (kołnierz kartonowy na szyję zwierzęcia
lub okrycie uniemożliwiające zlizywanie
środka leczniczego).
Według danych z piśmiennictwa, przybliżony
ciężar surowca mieszczącego się w łyżce wynosi:
kwiaty i liście - 5 g; ziele - 8 g; korzenie, nasiona,
owoce - 10-12 g. Przy sporządzaniu wyciągów
ziołowych dla młodych zwierząt, stosowana jest
proporcja 1:10, przy czym zwykle do tego celu wykorzystuje
się mleko, a nie wodę.
Większości leków ziołowych typu galenowego
nie wolno przyrządzać na zapas. Wskazane jest
przygotowanie takiej ilości, jaka jest konieczna w
danym dniu.
Do głównych postaci leku naturalnego w weterynarii
należą: napar i odwar, macerat, wyciąg olejowy,
wyciąg alkoholowy, także okłady, kompresy
i przymoczki, parówki ziołowe, kąpiele ziołowe i
lizawki solne. Procedurę ich sporządzania i charakterystyki
wymienionych postaci leków (galenowych)
zamieszczają liczne publikacje o tematyce
fitoterapeutycznej, m.in. Anioł-Kwiatkowska
1993(a), 1993(b), ss. 15-20).
Wykazy roślin leczących zwierzęta ilustrują zróżnicowanie
jakościowe flory, głównie kwiatowej,
która jest stosowana w ziołolecznictwie weterynaryjnym.
Wskazują też zakres potencjalnych możliwości
ich pełniejszego wykorzystania, zwracając
uwagę na rośliny jako środki możliwe do uwzględnienia
w leczeniu określonych jednostek chorobowych.
Szczegółowy wykaz poszczególnych chorób
występujących u zwierząt udomowionych oraz odpowiednio
zalecanych roślin leczniczych, opracowała
J. Anioł-Kwiatkowska - 1993(a), ss. 7-10 oraz
1993(b), ss. 345-53).
prof. dr hab. Krzysztof Jędrzejko
Prof. zw. dr hab. n. biol. Krzysztof Jędrzejko jest kierownikiem
Katedry i Zakładu Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa
na Wydziale Farmaceutycznym z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej
Śląskiego UM w Katowicach. Autor i współautor
licznych opracowań botanicznych, zielarsko-farmaceutycznych
i medycznych. Dorobek naukowy obejmuje łącznie 375
pozycji. Wyróżniony nagrodami naukowymi i dydaktycznymi
– uczelnianymi i ministerialnymi.
|
Piśmiennictwo:
Anioł-Kwiatkowska J. Plants in life of Animals,
Acta Un. Wratisl. Nr 1481, Prace ot.
14: 1-183, Wrocław 1993(a); Anioł-Kwiatkowska
J. Rośliny leczące zwierzęta, WSiP,
Wwa 1993(b), 359; Atlas areałow i resursow
lekarstwiennych rastienij SSSR, Izd.
GUGK, Moskwa 1980; Bańkowski Cz.,
Kuźniewski E. Ziołolecznictwo ludowe.
PWN, Wwa 1980; Biernat z Lublina.
Sprawa a lekarstwa końskie przez Conrada,
królewskiego kowala doświadczone,
Kraków 1532; Braun H. Heilpflanzen
- Lexicon für Ärzte und Apotheker. G. Fischer-
Verlag, Stutgart 1968; British Pharmacopeia,
Londyn 1983; Bukowiecki H.,
Furmanowa M. Botanika farmaceutyczna.
PZWL, Wwa 1972; Garbuliński T. Farmakologia
weterynaryjna. PWRiL, Wwa
1984; Gawarecki Z. Uprawa roślin pastewnych
w Polsce i ich użytkowanie na
paszę. PWRiL, Wwa 1962; Jędrzejko K.
Medicinal plant and herbat materiale in
use in Poland: a chech list - Wykaz roślin
i surowców leczniczych stosowanych w
Polsce. Śląska AM, Katowice 2001; Jędrzejko
K., Klama H., Żarnowiec J. Zarys
wiedzy o roślinach leczniczych, red. nauk.
Krzysztof Jędrzejko. Śląska AM, Katowice
1997; Kowalewa M. Leczenije rastienijami,
Izd. Med., Moskwa 1972; Krasanek
J. Rośliny lecznicze, Wyd. Sport
i Turystyka, Wwa 1983; Mowszowicz J.
Dziko rosnące gatunki roślin stosowane
w weterynarii niegdyś i dziś. Zeszyty
Naukowe UŁ, Łódź 1972, 51; Muszyński
J. Roślinne leki ludowe. LSW, Wwa
1958; Nowiński M. Dzieje upraw i roślin
leczniczych. PWRiL, Wwa 1980; Paluch
A. Świat roślin w tradycyjnych praktykach
leczniczych wsi polskiej. AUW,
752, Wrocław 1984; Piątkowski A. Zoonomia,
czyli sztuka leczenia chorób wewnętrznych
i zewnętrznych właściwych
koniom, bydlętom rogatym, owocom,
świniom i psom podług najlepszych postrzeżeń
i doświadczeń wydana, t. I i II
(chirurgia), Kraków 1809; Podbielkowski
Z. Słownik roślin użytkowych. PWRiL,
Wwa 1989; Polunin O. Pflanzen Europas.
München, BLV Verlagsgesellschaft 1971;
Rabinowicz M. Lekarstwiennyje rastienija
w weterynarnoj praktikie. Agropromizdat,
Moskwa 1987; Rothmaler W. Exkursionflora
für die Gebiete der DDR
und BRD. Volk und Wissen Volkseigener
Verlag, Berlin 1976; Rumińska A. Rośliny
lecznicze. PWN, Wwa 1983; Szafer W., Kulczyński
S., Pawłowski B. Rośliny polskie.
PWN, Wwa 1953; Tyszyńska-Kownacka
D., Starek T. Zioła w polskim domu. Watra,
Wwa 1988.
|