Rośliny jako źródło leku weterynaryjnego
Do połowy XIX w. w weterynarii (medicina veterinariae) stosowano wyłącznie środki naturalne. Niezależnie od dynamicznego rozwoju weterynarii w drugiej połowie XIX w., rośliny jako podstawowe źródło leku pozostały w kręgu zainteresowań medycyny weterynaryjnej.

Prapoczątki myśli weterynaryjnej sięgają zapewne okresu udomowienia pierwszych zwierząt. Dowiedziono, że najwcześniejsza domestykacja objęła przodków psa domowego (koniec paleolitu, początek mezolitu). Nieco później udomowiono bydło domowe, owce i kozy, następnie świnie i osły, najpóźniej konie. Z ptactwa najwcześniej (około 4 tys. lat przed Chr.) gołębie, potem kury i gęsi, a w okresie Cesarstwa Rzymskiego – kaczki. Niemal jednocześnie z udomowieniem pojawiła się konieczność leczenia zwierząt domowych. Istnieją wyraźne podobieństwa w dziedzinie lecznictwa naturalnego ludzi i zwierząt, polegające na wykorzystaniu tych samych źródeł i bardzo podobnych, a w niektórych przypadkach identycznych postaci leków. Były nimi od zarania głównie rośliny i substancje mineralne oraz środki pochodzenia zwierzęcego. Do połowy XIX w. w weterynarii (medicina veterinariae) stosowano wyłącznie środki naturalne (np. Biernat z Lublina 1532, Piątkowski 1809). Rozwój weterynarii nowoczesnej datuje się od założenia we Francji w 1761 r. pierwszej Wyższej Szkoły Weterynaryjnej - przez C. Bourgelata w Lyonie. Nowoczesna weterynaria jest nauką o chorobach zwierząt i ochronie ich zdrowia (profilaktyka), obejmuje również zespół umiejętności praktycznych, polegających na zapobieganiu i zwalczaniu chorób, leczeniu chorych zwierząt i ochronie ludzi przed chorobami odzwierzęcymi. W jej zakres wchodzi zespół dyscyplin naukowych podstawowych i klinicznych. Niezależnie od dynamicznego rozwoju weterynarii w 2. połowie XIX w. (odkrycie bakterii chorobotwórczych i wprowadzenie szczepień ochronnych - L. Pasteur, K. Koch; wynalezienie surowic - E. Behring; opracowanie podstaw antyseptyki - J. Lister; poznanie cykli rozwojowych wielu pasożytów zwierzęcych) – rośliny jako podstawowe źródło leku pozostały w kręgu zainteresowań medycyny weterynaryjnej. Zaczęto je wykorzystywać głównie jako surowiec, z którego – w miarę postępu wiedzy – izolowano pojedyncze substancje biologicznie aktywne, wykazujące określone działania farmakologiczne. Rozpoznanie kliniczne ich specyficznego działania leczniczego umożliwiło produkcję na szeroką skalę wielu środków stosowanych przez współczesną terapię weterynaryjną. Galenowe postacie leków, zwłaszcza w okresie gwałtownego rozwoju odkryć chemii leku, zostały wyraźnie zarzucone. Podobnie jak w terapii ludzi, również w odniesieniu do zwierząt następuje w ostatnich dziesiątkach lat wyraźne ożywienie zainteresowania naturalnymi źródłami i postaciami leku, zwłaszcza roślinnego. Przyczyn należy upatrywać w tym, że leki chemioterapeutyczne, choć działają szybciej i dają w krótkim czasie wyraźny efekt terapeutyczny, wpływają jednak niekorzystnie na organizm zwierzęcy (zaburzenia procesów rozwojowych i metabolicznych). Żywność uzyskiwana ze zwierząt leczonych farmakologicznie zawiera pozostałości tych toksycznych substancji, które przenikają do organizmu ludzkiego, stanowiąc czynniki etiologiczne wielu dolegliwości i chorób.

Postać i zastosowanie leku roślinnego
Ziołolecznictwo weterynaryjne, tak jak medycyna dotycząca człowieka, w znacznym zakresie czerpie z doświadczeń lecznictwa tradycyjnego (ludowego). Współczesna terapia weterynaryjna uwzględnia w zakresie teoretycznego i praktycznego działania efekty odkryć zarówno jatrochemicznych, jak i fitochemicznych, które łączy z postępami współczesnego ziołolecznictwa. Leki ziołowe w weterynarii, ze względu na ich przeznaczenie terapeutyczne, można podzielić na dwie kategorie: do stosowania wewnętrznego (internum) i zewnętrznego (externum). Z leków stosowanych zewnętrznie, wykorzystuje się głównie wyciągi wodne (ekstrakty, intrakty), także alkoholowe, olejowe itp. Mogą one stanowić mieszaninę substancji, pochodzącą z jednego gatunku rośliny lub z kilku różnych, zależnie od receptury dostosowanej do typu schorzenia. Praktyczniejszą formą podawania leku zwierzęciu jest metoda per se, polegająca na łączeniu surowca leczniczego z karmą (zaleca się trzy razy dziennie). Podstawę stanowi dawkowanie 2-3 g surowca leczniczego na 1 kg żywej masy zwierzęcia. Przy lekach z surowców świeżych, dawki powiększa się o 100%. Wyciągi wodne przyrządza się w stosunku wagowym 1:10 (1 l wody na 100 g surowca). Leki, w skład których wchodzą składniki o właściwościach toksycznych, należy podawać w postaci kompozycji ziół złożonych z dwóch - trzech gatunków roślin bądź według określonej receptury (patrz literatura). W przypadku leczenia zewnętrznego stosuje się głównie nacierania, okłady, przymoczki i kąpiele. Zwykle przyrządza się podwojoną dawkę leku (surowca). Zaleca się używanie odpowiednich zabezpieczeń (kołnierz kartonowy na szyję zwierzęcia lub okrycie uniemożliwiające zlizywanie środka leczniczego). Według danych z piśmiennictwa, przybliżony ciężar surowca mieszczącego się w łyżce wynosi: kwiaty i liście - 5 g; ziele - 8 g; korzenie, nasiona, owoce - 10-12 g. Przy sporządzaniu wyciągów ziołowych dla młodych zwierząt, stosowana jest proporcja 1:10, przy czym zwykle do tego celu wykorzystuje się mleko, a nie wodę. Większości leków ziołowych typu galenowego nie wolno przyrządzać na zapas. Wskazane jest przygotowanie takiej ilości, jaka jest konieczna w danym dniu. Do głównych postaci leku naturalnego w weterynarii należą: napar i odwar, macerat, wyciąg olejowy, wyciąg alkoholowy, także okłady, kompresy i przymoczki, parówki ziołowe, kąpiele ziołowe i lizawki solne. Procedurę ich sporządzania i charakterystyki wymienionych postaci leków (galenowych) zamieszczają liczne publikacje o tematyce fitoterapeutycznej, m.in. Anioł-Kwiatkowska 1993(a), 1993(b), ss. 15-20). Wykazy roślin leczących zwierzęta ilustrują zróżnicowanie jakościowe flory, głównie kwiatowej, która jest stosowana w ziołolecznictwie weterynaryjnym. Wskazują też zakres potencjalnych możliwości ich pełniejszego wykorzystania, zwracając uwagę na rośliny jako środki możliwe do uwzględnienia w leczeniu określonych jednostek chorobowych. Szczegółowy wykaz poszczególnych chorób występujących u zwierząt udomowionych oraz odpowiednio zalecanych roślin leczniczych, opracowała J. Anioł-Kwiatkowska - 1993(a), ss. 7-10 oraz 1993(b), ss. 345-53).

prof. dr hab. Krzysztof Jędrzejko

Piśmiennictwo:
Anioł-Kwiatkowska J. Plants in life of Animals, Acta Un. Wratisl. Nr 1481, Prace ot. 14: 1-183, Wrocław 1993(a); Anioł-Kwiatkowska J. Rośliny leczące zwierzęta, WSiP, Wwa 1993(b), 359; Atlas areałow i resursow lekarstwiennych rastienij SSSR, Izd. GUGK, Moskwa 1980; Bańkowski Cz., Kuźniewski E. Ziołolecznictwo ludowe. PWN, Wwa 1980; Biernat z Lublina. Sprawa a lekarstwa końskie przez Conrada, królewskiego kowala doświadczone, Kraków 1532; Braun H. Heilpflanzen - Lexicon für Ärzte und Apotheker. G. Fischer- Verlag, Stutgart 1968; British Pharmacopeia, Londyn 1983; Bukowiecki H., Furmanowa M. Botanika farmaceutyczna. PZWL, Wwa 1972; Garbuliński T. Farmakologia weterynaryjna. PWRiL, Wwa 1984; Gawarecki Z. Uprawa roślin pastewnych w Polsce i ich użytkowanie na paszę. PWRiL, Wwa 1962; Jędrzejko K. Medicinal plant and herbat materiale in use in Poland: a chech list - Wykaz roślin i surowców leczniczych stosowanych w Polsce. Śląska AM, Katowice 2001; Jędrzejko K., Klama H., Żarnowiec J. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych, red. nauk. Krzysztof Jędrzejko. Śląska AM, Katowice 1997; Kowalewa M. Leczenije rastienijami, Izd. Med., Moskwa 1972; Krasanek J. Rośliny lecznicze, Wyd. Sport i Turystyka, Wwa 1983; Mowszowicz J. Dziko rosnące gatunki roślin stosowane w weterynarii niegdyś i dziś. Zeszyty Naukowe UŁ, Łódź 1972, 51; Muszyński J. Roślinne leki ludowe. LSW, Wwa 1958; Nowiński M. Dzieje upraw i roślin leczniczych. PWRiL, Wwa 1980; Paluch A. Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. AUW, 752, Wrocław 1984; Piątkowski A. Zoonomia, czyli sztuka leczenia chorób wewnętrznych i zewnętrznych właściwych koniom, bydlętom rogatym, owocom, świniom i psom podług najlepszych postrzeżeń i doświadczeń wydana, t. I i II (chirurgia), Kraków 1809; Podbielkowski Z. Słownik roślin użytkowych. PWRiL, Wwa 1989; Polunin O. Pflanzen Europas. München, BLV Verlagsgesellschaft 1971; Rabinowicz M. Lekarstwiennyje rastienija w weterynarnoj praktikie. Agropromizdat, Moskwa 1987; Rothmaler W. Exkursionflora für die Gebiete der DDR und BRD. Volk und Wissen Volkseigener Verlag, Berlin 1976; Rumińska A. Rośliny lecznicze. PWN, Wwa 1983; Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. Rośliny polskie. PWN, Wwa 1953; Tyszyńska-Kownacka D., Starek T. Zioła w polskim domu. Watra, Wwa 1988.