Babka lancetowata – tradycja i współczesne zastosowania w lecznictwie
Właściwości lecznicze liści babki znano już w starożytności. Dziś liść babki lancetowatej figuruje w różnych farmakopeach.
Babka lancetowata Plantago lanceolata L.
jest ogólnie znanym, pospolitym chwastem
pochodzenia euroazjatyckiego. Zalicza się
ją do rodziny babkowatych Plantaginaceae, według
niektórych systemów do trędownikowatych
Scrophulariaceae lub przetacznikowatych Veronicaceae.
Rodzaj Plantago obejmuje około 160 gatunków.
Oprócz babki lancetowatej, do leczniczych
taksonów z tego rodzaju należą babka większa
P. major L., babka średnia P. media L., babka piaskowa
P. arenaria Waldst. et Kit. (P. indica L.), babka
płesznik P. afra L. (P. psyllium L.), babka jajowata
P. ovata Forsk., babka azjatycka P. asiatica L. i
P. depressa Willd. (Andrzejewska-Golec 1994 ).
Babka lancetowata zasiedla łąki, polany, pastwiska,
przydroża. Jest byliną. Tworzy przyziemną różyczkę
liści. Drobne, niepozorne kwiaty skupione
są w gęstym kłosowatym kwiatostanie, na szczycie
długiej szypuły. Liście lancetowate, o równoległym
unerwieniu, przypominają liście roślin jednoliściennych.
Z wyglądem liści wiążą się nazwy tego
gatunku, także ludowe: języczki polne, babka wąskolistna.
Kwitnie od maja do września. Wytwarza
owoc w postaci torebki otwierającej się wieczkiem,
zawierającej od 1 do 2 nasion (Broda i Mowszowicz
2000; Tacik 1967). Jest gatunkiem o bardzo dużej
morfologicznej i fizjologicznej plastyczności (Van
der Toorn i Van Tienderen 1992).
W uprawie
Ostatnio obserwuje się kurczenie naturalnych zasobów
babki lancetowatej, głównie z powodu stosowania
herbicydów. W wielu krajach jest uprawiana
(Mordarski 2001; Mordarski i Kordana 2002). Te
uprawy stosowano zresztą od dawna – nie tylko z
powodu kurczenia się zasobów, lecz przede wszystkim
ze względu na duże zapotrzebowania na ten
cenny surowiec leczniczy. Opracowano także jej
mikrorozmnażanie in vitro, poprzez organogenezę
bezpośrednią i pośrednią, z zastosowaniem kultur
różnych eksplantatów. Korzysta się też z gotowych
merystemów, prowadząc kultury wierzchołków
siewek (Budzianowska 2003, Khawar 2005). We
Francji uzyskano również kultury korzeni transformowanych
tego gatunku (Fons et al.1999).
Surowcem leczniczym
jest Plantaginis lanceolatae folium, czyli liść babki,
zbierany w okresie kwitnienia. Rzadziej stosuje się
kwitnące ziele Plantaginis lanceolatae herba. Właściwości
lecznicze liści znano już w starożytności.
Stosowano nie tylko babkę lancetowatą, lecz
także inne gatunki (w Europie babkę większą, na
dalekim Wschodzie babkę azjatycką).
Obecnie babka lancetowata figuruje w wielu
współczesnych farmakopeach, m.in. w Farmakopei
Polskiej VI i w 5. Farmakopei Europejskiej.
Liście babki mają lancetowaty kształt blaszki,
unerwienie równoległe, budowę izolateralną, aparaty
szparkowe typu Labiatae, czyli diacytyczne,
charakterystyczne włoski. Obecność aukubozydu
stwierdzana jest za pomocą reakcji Trima-Hila
i chromatografii cienkowarstwowej. Włoski smardzowate
pozwalają odróżnić ten gatunek od innych
gatunków leczniczych babek (Andrzejewska-
Golec 1989).
Liście zbiera się w okresie kwitnienia – ze stanu
naturalnego lub z uprawy polowej. Wymagają
właściwego suszenia, inaczej czernieją z powodu
tworzenia polimeryzatów aukubiny (Kohlmünzer
1998).
Liść babki działa bakteriostatycznie,
wykrztuśnie, przeciwkaszlowo, immunotropowo
i adaptogennie. Pobudza
wydzielanie interferonu. Wspomaga
leczenie owrzodzeń żołądka
i dwunastnicy.
|
Stosuje się go również w leczeniu rozedmy płuc
i astmy (Moszczyński 2001), a także w zewnętrznym
leczeniu skóry, ze względu na działanie przeciwzapalne
i ściągające (Lutomski 2002).
Z liści babki przyrządza się napary, pomocne w
nieżytach jamy ustnej, przewodu pokarmowego i
oddechowego, w owrzodzeniach żołądka, zatruciach
bakteryjnych, także biegunkach, głównie
u dzieci. Napary stosuje się również zewnętrznie
w formie okładów, by ułatwić gojenie się ran i
oparzeń (Lamer-Zarawska et al. 2007; Rumińska i
Ożarowski 1990).
Przykładanie świeżych liści babki lancetowatej
na rany i ukąszenia owadów
jest starym zabiegiem ludowego lecznictwa
europejskiego.
|
Nie tylko irydoidy
W liściach babki wykryto różne glikozydy irydoidowe:
aukubinę (aukubozyd), powszechnie występującą
w rodzinie Plantaginaceae, także katalpol,
globularynę i asperulozyd. Według różnych
autorów, zawartość aukubozydu w liściach babki
lancetowatej waha się od 0,3 do 2,5%, a katalpolu
od 0,3 do 1,1%. Surowiec Plantaginis lanceolatae
folium powinien zawierać – zgodnie z zaleceniem
FP VI – nie mniej niż 1,5% irydoidów, w przeliczeniu
na aukubinę. Badacze francuscy podają (Long
et al. 1995), że najwięcej aukubiny zawierają liście
zebrane w lipcu (3,1% suchej masy), najmniej w
kwietniu i maju (0,7% suchej masy). Katalpolu
najwięcej jest w liściach kwietniowych (1,3% suchej
masy), a najmniej w styczniowych i listopadowych
(0,2% suchej masy). Według Bowersa i
Stampa (1992), zawartość aukubiny i katalpolu w
średnio rozwiniętych liściach P. lanceolata jest
wyższa niż w liściach w pełni wykształconych.
Zawartość aukubiny zależy również od populacji
babki lancetowatej (Darrow i Bowers 1997).
W nasionach P. lanceolata stwierdzono
obecność aukubiny w ilości
0,2-2,1%, zależnie
od pochodzenia
roślin
(Raszeja 1972,
Rymkiewicz 1979).
Spośród glikozydów
propanoidowych w
liściach babki występują:
werbaskozyd,
zwany też akteozydem
(3,5g/g suchej masy),
plantamajozyd (1g/g suchej
masy) oraz izowerbaskozyd
i lawandulofoliozyd
(Andary et al. 1988;
Ronsted et al. 2000). Materiał
uzyskany z kultur in vitro
P. lanceolata zawiera, podobnie
jak roślina macierzysta, różne glukozydy
fenyloetanoidowe, w tym
głównie akteozyd i plantamajozyd
(Budzianowska 2003). Według zaleceń
ESCOP, surowiec Plantaginis lanceolatae
folium powinien zawierać nie mniej niż 1,5% pochodnych
kwasu orto-dihydroksycynamonowego
w przeliczeniu na akteozyd.
Liście babki lancetowatej zawierają także flawonoidy,
m.in. 7-glukozyd apigeniny, luteolinę i skutelareinę
(Kohlmünzer 1998). Poza tym występują
w nich polisacharydy (6,5%) o charakterze rozpuszczalnych
w wodzie śluzów, przede wszystkim
ramno-galakturonian małej ciągliwości. Z liści
taksonu P. lanceolata var. Labor Kardošová (1992)
wyodrębniła śluz, z którego następnie wyizolowała
L-arabinozę (26%), D-galaktozę (35,8%),
D-glukozę (21,9%), D-mannozę (4,6%), L-ramnozę
(4,6%) i kwas uronowy (6,9%). Podobne wyniki
podali Bräutigam i Franz (1985). Uzyskali oni
śluz z babki lancetowatej o składzie: L-arabinoza
(20%), D-galaktoza (28%), D-glukoza (6%), D-mannoza
(2%), L-ramnoza (4%), kwas D-galakturonowy
(31%), kwas D-glukuronowy oraz małe ilości
L-fukozy i D-ksylozy. Liście rośliny zawierają około
6,5% garbników, występuje w nich również około
0,03% świeżej wagi substancji lotnych. Nieco więcej
jest ich w owocach (0,05% - Fons et al. 1998).
W nasionach, zielu, liściach i kwiatach P. lanceolata
stwierdzono poza tym obecność fitosteroli:
sitosterolu, stigmasterolu i kampesterolu (Andrzejewska-
Golec 1994 [a], Quiroga et al. 1994).
Działanie lecznicze
zawdzięcza babka lancetowata przede wszystkim
glikozydom irydoidowym: aukubinie i katalpolowi,
glikozydowi fenylopropanoidowemu werbaskozydowi
oraz śluzom i garbnikom (Paper i
Marchesan 1999). Również flawonoidy znane są
z właściwości leczniczych (Havsteen 2008; Malińska
i Kiersztan 2004).
Już w latach 70. XX w. Haznagy uznał, że właściwości
antybiotyczne babki lancetowatej są spowodowane
obecnością wyizolowanej z tej rośliny
aukubiny, a właściwie produktu jej rozkładu pod
wpływem ?-glukozydazy – aukubigeninie. Aukubina
posiada właściwości osłaniające wątrobę (antyhepatoksyczne,
m.in. w zatruciach czterochlorkiem
węgla czy amanityną muchomora sromotnikowego),
przeciwzapalne, spazmolityczne, antywirusowe,
przeciwstresowe. W Japonii opatentowano
tabletki antystresowe zawierające aukubinę. Katalpol
działa diuretycznie i spazmolitycznie (Andrzejewska-
Golec 1995 i literatura tamże). Aukubina i
katalpol odgrywają rolę w chemicznej obronie rośliny
P. lanceolata przed owadami (Bowers 1992).
Werbaskozyd charakteryzuje się właściwościami
antyhepatoksycznymi, przeciwzapalnymi, antyhypertensywnymi, spazmolitycznymi, antywirusowymi,
immunosuppresywnymi (Cometa et
al. 1993, Paper i Marchesan 1999).
Śluzowe polisacharydy P. lanceolata zwiększają
fagocytozę granulocytów, powodują wzrost produkcji
interferonu, działają immunostymulująco
i osłaniająco (Matławska 2006, Lamer-Zarawska
et al. 2007).
Ulgę po zastosowaniu liści babki lancetowatej na
miejsca ukąszeń owadów przypisuje się obecności
w tych liściach garbników (Andrzejewska-Golec
1994 [a]).
Wodne infuzja
z liści babki wykazują wysoką aktywność enzymatyczną,
badaną za pomocą API ZYM system
(Chudnicka 2005). Z badań Fleera i Verspohla
(2007) wynika, że etanolowy ekstrakt z ziela tej
rośliny działa antyspazmatycznie na jelito świnki
morskiej. Według autorów działanie takie zawdzięcza
babka obecności luteoliny, akteozydu,
plantamajozydu i pochodnej katalpolu. Inni autorzy
stwierdzili, że ekstrakty z P. lanceolata działają
przeciwrobaczo (Mayer et al. 2006).
Succus Plantaginis – stabilizowany etanolem
sok ze świeżych liści lub ziela babki lancetowatej
– stosuje się w schorzeniach górnych dróg oddechowych,
w astmie (Moszczyński 2001). Wzmaga
on odporność organizmu (Nowak 2002). Jest
standaryzowany na zawartość związków polifenolowych
(zawiera ich nie mniej niż 0,02%). Sok
z babki lancetowatej to jeden ze składników cukierków
przeciwkaszlowych.
Z P. lanceolata produkuje się różne syropy ziołowe
(Kalinowska 2002, Lamer-Zarawska i inni 2007, Makowska i Alkiewicz 2001, Podlewski i
Chwalibogowska-Podlewska 2005). Liść babki
wchodzi także w skład różnych mieszanek, kropli
i drażetek ziołowych (Makowska i Alkiewicz
2001, Mrozowski 2002, Kalinowska 2002, Matławska
2006, Lamer-Zarawska i inni 2007).
Babka lancetowata jest używana także w kosmetyce
i w weterynarii (Jędrzejko et al. 1997). Dawniej
służyła również jako pokarm dla ludzi i zwierząt,
a i dzisiaj niekiedy stosuje się ją do wiosennych
surówek.
prof. UM dr hab. n. farm. Emilia Andrzejewska-Golec
Dr hab. n. farm. Emilia Andrzejewska-Golec jest profesorem Uniwersytetu Medycznego
w Łodzi, pracownikiem Zakładu
Biologii i Botaniki Farmaceutycznej na
Wydziale Farmaceutycznym tej uczelni. W
latach 1991-96 była zastępczynią dyrektora,
następnie - do 2002 r. -
dyrektorem Instytutu Badania
Środowiska i Bioanalizy.
W latach 2002-03 organizowała
Zakład Biologii i
Botaniki Farmaceutycznej
Bydgoskiej AM, jako kierownik
tej placówki. Jest
długoletnią członkinią Zarządu Oddziału
Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Botanicznego.
Autorka 53 publikacji z taksonomii,
fitochemii i biotechnologii roślin,
z czego 42 to prace eksperymentalne w
pełnej wersji. Od wielu lat zajmuje się
roślinami z rodziny Plantaginaceae – ich
taksonomią, składem chemicznym, kulturami
in vitro.
|
Piśmiennictwo:
Andary C., Motte-Florac M.E., Gargadennec A., Wylde R., Heitz A. Les esters caféiques du genre Plantago. Identification et valeur chimiotaxinomique. Plant. Med. Phytoth. 22, 17-22, 1988; Andrzejewska-Golec E. [a]
Składniki chemiczne roślin z rodziny Plantaginaceae. Farm. Pol. 50, 711-719, 1994; Andrzejewska-Golec E. Babkowate Plantaginaceae - rośliny lecznicze. Farm. Pol. 50, 899-905, 1994; Andrzejewska-Golec E. Farmakologiczne
znaczenie irydoidów. Farm. Pol. 51, 435-441, 1995; Andrzejewska-Golec E., Świętoslawski J. The morphology of hairs in species of Plantago L. Sections: Bauphula Decne and Arnoglossum Decne. Acta Soc. Bot.
Pol. 58, 15-45, 1989; Bowers M. D., Stamp N.E. Chemical variation within and between individuals of Plantago lanceolata (Plantaginaceae). J. Chem. Ecol. 18, 985-995, 1992; Bräutigam M., Franz G. Structural features of P.
lanceolata mucilage. Planta Med. 45, 291-356, 1985; Broda B., Mowszowicz J. Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. Wyd. VI. PZWL, Wwa 2000; Budzianowska A. Związki fenolowe Plantago
lanceolata L. z kultur in vitro i upraw polowych. Praca doktorska. Poznań 2003; Chudnicka A., Matysik G. Research of enzymatic activities of fresh juice and water infusion from dry herbs. J.Ethnopharm. 99, 281-286,
2005; Cometa F., Tomassi M., Nicoletti M. Phenylpropanoid glycosides. Distribution and pharmacological activity. Fitoterapia 44, 195-217, 1993; Darrow K., Bowers D. M. Phenological and population variation in iridoid
glycosides of Plantago lanceolata (Plantaginaceae). 25, 1-11, 1997; Dobrowolski J. Herba cum radicae Plantaginis. Prace Zakładu Botaniki i Uprawy Roślin Lekarskich Uniwersytetu Poznańskiego. Poznań. 1-97, 1938; Fleer
H., Verspohl E. J. Antispasmodic activity of an extract from Plantago lanceolata and some isolated compounds. Phytomedicine 14, 404-416, 2007; Fons F., Rapior S., Gueiffier A., Roussel J-L., Gargadennec A., Andary
C. Volatile components of Plantago lanceolata (Plantaginaceae). Acta Bot. Gallica 145, 265-269, 1998; Fons F., Tousch D., Rapior S., Gueiffier A., Roussel J. L., Gargadennec A., Andary C. Phenolic profiles of untransformed
and hairy root cultures of Plantago lanceolata. Plant Physiol. Biochem. 37, 291-296, 1999; Havsteen B.H. The biochemistry and medicinal significance of the flavonoids. Pharm. Ther. 96, 67-202, 2002; Jędrzejko K., Klama
H., Żarnowiec J. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych. Śląska AM, Katowice 1997; Kalinowska J. Lecznicze babki. Wiad. Ziel. 44 (5), 6-7, 2002; Kardošová A. Polysaccharides from the leaves of Plantago lanceolata L., var. Libor:
?-D-glucan. Chem. Papers 46, 127-130, 1992; Khawar K.M., Sarihan E.O., Sevimay C. S., Çöçü S., Parmaksiz I., Uranbey S., Ipek A., Kaya M.D., Sancak C., Özcan S. Adventitious shoot regeneration and micropropagation
of Plantago lanceolata L. Period. Biol. 107, 113-116, 2005; Kohlmünzer S. Farmakognozja. Wyd. V. PZWL, Wwa 1998; Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. (red.). Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Wwa 2007;
Long C., Moulis C., Stanislas E., Fourasté I. L’ aucuboside et le catalpol dans les feuilles de Plantago lanceolata L., Plantago major L. et Plantago media L. J. Pharm. Belg. 50, 484-488, 1995; Lutomski J. Surowce zielarskie w
zewnętrznym leczeniu skóry. Wiad Ziel. 44(7), 4-6, 2002; Makowska M., Alkiewicz J. Leki roślinne w leczeniu schorzeń dróg oddechowych Wiad. Ziel. 43(3), 2001; Malińska D., Kiersztan A. Flawonoidy - charakterystyka i
znaczenie w terapii. Post. Bioch. 50(2) 182-196, 2004; Matławska I. (red.). Farmakognozja. AM Poznań 2006; Mayer S. L., Zasada I. A., Roberts D. P., Vinyard B. T., Laksman D. K., Lee J., Chitwood D. J., Carta L. K. Plantago lanceolata
and Plantago rugellii extracts are toxic to Meloidogyne incognita but not to certain microbes. J. Nematology 38(3), 333-388, 2006; Mordarski R. Babka lancetowata w uprawach produkcyjnych. Wiad. Ziel. 43(6),
21-22, 2001; Mordarski R., Kordana S. Wpływ metody uprawy na plonowanie roślin zielarskich i jakość surowca. Wiad. Ziel. 44(6), 19-21, 2002; Moszczyński P. Kłopoty z oddechem. Cz.I. Wiad. Ziel. 43(3),13-15, 2001; Mrozowski
T. Wszystko o kaszlu i jego leczeniu. Wiad. Ziel. 44 (1), 2-5, 2002; Mrozowski T. Przeziębienie i grypa - jak zapobiegać i leczyć. Wiad. Ziel. 44(11), 1-5, 2002; Nowak Z.T. Wzmacnianie odporności organizmu. Wiad. Ziel.
44(11) 7, 2002; Paper D.H. Marchesan M. Spitzwegerich (Plantago lanceolata L.). Inhaltsstoffe-Analitic-Pharmakologie-Standardisierung. Zeitsch. Phytoth. 20, 231-238, 1999; Podlewski J.K., Chwalibogowska-Podlewska A.
Leki współczesnej terapii. Wyd. XVII. Split Trading Sp. z oo., Wwa. 2005; Quiroga O.E., Wiese B., Vigo M.S., Nolasco S.M. Estudio de la composition quimica general de semilla e inflorescencia de Plantago lanceolata („Lanten”).
An. Asoc. Quim. Argent. 82(3) 139-145,1994; Raszeja W., Gill S. Zawartość aukubiny w nasionach rodzaju Plantago L. Rozprawy Wydz. III. Gdańskiego Tow. Nauk., 9, 195 -200, 1972; Ronsted N., Göbel E., Franzyk H.,
Jensen S. R., Olsen C. E. Chemotaxonomy of Plantago. Iridoid glucosides and caffeoyl phenylethanoid glycosides. Phytochemistry 55, 337-348, 2000; Rumińska A., Ożarowski A.(red.) Leksykon roślin leczniczych. PWRiL,
Wwa 1990; Rymkiewicz A. Badania nad gatunkami z rodzaju Plantago L. z uwzględnieniem karpologii i chemotaksonomii. Monogr. Bot. 57, 71- 103, 1979; Tacik T. Plantaginaceae. W: Flora polska. T.XI. Pawłowski B. (red.).
PWN, Wwa-Kraków 1967; Van der Toorn i Van Tienderen P.H. Ecotypic differentiation in Plantago lanceolata. W: Plantago: a multidisciplinary study. Kuiper P. J. C. , Bos M. (wyd.), Springer Verlag. Berlin-Budapest. 1992.
|