W uprawie
Ostatnio obserwuje się kurczenie naturalnych zasobów babki lancetowatej, głównie z powodu stosowania herbicydów. W wielu krajach jest uprawiana (Mordarski 2001; Mordarski i Kordana 2002). Te uprawy stosowano zresztą od dawna – nie tylko z powodu kurczenia się zasobów, lecz przede wszystkim ze względu na duże zapotrzebowania na ten cenny surowiec leczniczy. Opracowano także jej mikrorozmnażanie in vitro, poprzez organogenezę bezpośrednią i pośrednią, z zastosowaniem kultur różnych eksplantatów. Korzysta się też z gotowych merystemów, prowadząc kultury wierzchołków siewek (Budzianowska 2003, Khawar 2005). We Francji uzyskano również kultury korzeni transformowanych tego gatunku (Fons et al.1999).

Surowcem leczniczym
jest Plantaginis lanceolatae folium, czyli liść babki, zbierany w okresie kwitnienia. Rzadziej stosuje się kwitnące ziele Plantaginis lanceolatae herba. Właściwości lecznicze liści znano już w starożytności. Stosowano nie tylko babkę lancetowatą, lecz także inne gatunki (w Europie babkę większą, na dalekim Wschodzie babkę azjatycką). Obecnie babka lancetowata figuruje w wielu współczesnych farmakopeach, m.in. w Farmakopei Polskiej VI i w 5. Farmakopei Europejskiej. Liście babki mają lancetowaty kształt blaszki, unerwienie równoległe, budowę izolateralną, aparaty szparkowe typu Labiatae, czyli diacytyczne, charakterystyczne włoski. Obecność aukubozydu stwierdzana jest za pomocą reakcji Trima-Hila i chromatografii cienkowarstwowej. Włoski smardzowate pozwalają odróżnić ten gatunek od innych gatunków leczniczych babek (Andrzejewska- Golec 1989). Liście zbiera się w okresie kwitnienia – ze stanu naturalnego lub z uprawy polowej. Wymagają właściwego suszenia, inaczej czernieją z powodu tworzenia polimeryzatów aukubiny (Kohlmünzer 1998).

Stosuje się go również w leczeniu rozedmy płuc i astmy (Moszczyński 2001), a także w zewnętrznym leczeniu skóry, ze względu na działanie przeciwzapalne i ściągające (Lutomski 2002). Z liści babki przyrządza się napary, pomocne w nieżytach jamy ustnej, przewodu pokarmowego i oddechowego, w owrzodzeniach żołądka, zatruciach bakteryjnych, także biegunkach, głównie u dzieci. Napary stosuje się również zewnętrznie w formie okładów, by ułatwić gojenie się ran i oparzeń (Lamer-Zarawska et al. 2007; Rumińska i Ożarowski 1990).

Nie tylko irydoidy
W liściach babki wykryto różne glikozydy irydoidowe: aukubinę (aukubozyd), powszechnie występującą w rodzinie Plantaginaceae, także katalpol, globularynę i asperulozyd. Według różnych autorów, zawartość aukubozydu w liściach babki lancetowatej waha się od 0,3 do 2,5%, a katalpolu od 0,3 do 1,1%. Surowiec Plantaginis lanceolatae folium powinien zawierać – zgodnie z zaleceniem FP VI – nie mniej niż 1,5% irydoidów, w przeliczeniu na aukubinę. Badacze francuscy podają (Long et al. 1995), że najwięcej aukubiny zawierają liście zebrane w lipcu (3,1% suchej masy), najmniej w kwietniu i maju (0,7% suchej masy). Katalpolu najwięcej jest w liściach kwietniowych (1,3% suchej masy), a najmniej w styczniowych i listopadowych (0,2% suchej masy). Według Bowersa i Stampa (1992), zawartość aukubiny i katalpolu w średnio rozwiniętych liściach P. lanceolata jest wyższa niż w liściach w pełni wykształconych. Zawartość aukubiny zależy również od populacji babki lancetowatej (Darrow i Bowers 1997). W nasionach P. lanceolata stwierdzono obecność aukubiny w ilości 0,2-2,1%, zależnie od pochodzenia roślin (Raszeja 1972, Rymkiewicz 1979). Spośród glikozydów propanoidowych w liściach babki występują: werbaskozyd, zwany też akteozydem (3,5g/g suchej masy), plantamajozyd (1g/g suchej masy) oraz izowerbaskozyd i lawandulofoliozyd (Andary et al. 1988; Ronsted et al. 2000). Materiał uzyskany z kultur in vitro P. lanceolata zawiera, podobnie jak roślina macierzysta, różne glukozydy fenyloetanoidowe, w tym głównie akteozyd i plantamajozyd (Budzianowska 2003). Według zaleceń ESCOP, surowiec Plantaginis lanceolatae folium powinien zawierać nie mniej niż 1,5% pochodnych kwasu orto-dihydroksycynamonowego w przeliczeniu na akteozyd. Liście babki lancetowatej zawierają także flawonoidy, m.in. 7-glukozyd apigeniny, luteolinę i skutelareinę (Kohlmünzer 1998). Poza tym występują w nich polisacharydy (6,5%) o charakterze rozpuszczalnych w wodzie śluzów, przede wszystkim ramno-galakturonian małej ciągliwości. Z liści taksonu P. lanceolata var. Labor Kardošová (1992) wyodrębniła śluz, z którego następnie wyizolowała L-arabinozę (26%), D-galaktozę (35,8%), D-glukozę (21,9%), D-mannozę (4,6%), L-ramnozę (4,6%) i kwas uronowy (6,9%). Podobne wyniki podali Bräutigam i Franz (1985). Uzyskali oni śluz z babki lancetowatej o składzie: L-arabinoza (20%), D-galaktoza (28%), D-glukoza (6%), D-mannoza (2%), L-ramnoza (4%), kwas D-galakturonowy (31%), kwas D-glukuronowy oraz małe ilości L-fukozy i D-ksylozy. Liście rośliny zawierają około 6,5% garbników, występuje w nich również około 0,03% świeżej wagi substancji lotnych. Nieco więcej jest ich w owocach (0,05% - Fons et al. 1998). W nasionach, zielu, liściach i kwiatach P. lanceolata stwierdzono poza tym obecność fitosteroli: sitosterolu, stigmasterolu i kampesterolu (Andrzejewska- Golec 1994 [a], Quiroga et al. 1994).

Działanie lecznicze
zawdzięcza babka lancetowata przede wszystkim glikozydom irydoidowym: aukubinie i katalpolowi, glikozydowi fenylopropanoidowemu werbaskozydowi oraz śluzom i garbnikom (Paper i Marchesan 1999). Również flawonoidy znane są z właściwości leczniczych (Havsteen 2008; Malińska i Kiersztan 2004). Już w latach 70. XX w. Haznagy uznał, że właściwości antybiotyczne babki lancetowatej są spowodowane obecnością wyizolowanej z tej rośliny aukubiny, a właściwie produktu jej rozkładu pod wpływem ?-glukozydazy – aukubigeninie. Aukubina posiada właściwości osłaniające wątrobę (antyhepatoksyczne, m.in. w zatruciach czterochlorkiem węgla czy amanityną muchomora sromotnikowego), przeciwzapalne, spazmolityczne, antywirusowe, przeciwstresowe. W Japonii opatentowano tabletki antystresowe zawierające aukubinę. Katalpol działa diuretycznie i spazmolitycznie (Andrzejewska- Golec 1995 i literatura tamże). Aukubina i katalpol odgrywają rolę w chemicznej obronie rośliny P. lanceolata przed owadami (Bowers 1992). Werbaskozyd charakteryzuje się właściwościami antyhepatoksycznymi, przeciwzapalnymi, antyhypertensywnymi, spazmolitycznymi, antywirusowymi, immunosuppresywnymi (Cometa et al. 1993, Paper i Marchesan 1999). Śluzowe polisacharydy P. lanceolata zwiększają fagocytozę granulocytów, powodują wzrost produkcji interferonu, działają immunostymulująco i osłaniająco (Matławska 2006, Lamer-Zarawska et al. 2007). Ulgę po zastosowaniu liści babki lancetowatej na miejsca ukąszeń owadów przypisuje się obecności w tych liściach garbników (Andrzejewska-Golec 1994 [a]).

Wodne infuzja
z liści babki wykazują wysoką aktywność enzymatyczną, badaną za pomocą API ZYM system (Chudnicka 2005). Z badań Fleera i Verspohla (2007) wynika, że etanolowy ekstrakt z ziela tej rośliny działa antyspazmatycznie na jelito świnki morskiej. Według autorów działanie takie zawdzięcza babka obecności luteoliny, akteozydu, plantamajozydu i pochodnej katalpolu. Inni autorzy stwierdzili, że ekstrakty z P. lanceolata działają przeciwrobaczo (Mayer et al. 2006). Succus Plantaginis – stabilizowany etanolem sok ze świeżych liści lub ziela babki lancetowatej – stosuje się w schorzeniach górnych dróg oddechowych, w astmie (Moszczyński 2001). Wzmaga on odporność organizmu (Nowak 2002). Jest standaryzowany na zawartość związków polifenolowych (zawiera ich nie mniej niż 0,02%). Sok z babki lancetowatej to jeden ze składników cukierków przeciwkaszlowych. Z P. lanceolata produkuje się różne syropy ziołowe (Kalinowska 2002, Lamer-Zarawska i inni 2007, Makowska i Alkiewicz 2001, Podlewski i Chwalibogowska-Podlewska 2005). Liść babki wchodzi także w skład różnych mieszanek, kropli i drażetek ziołowych (Makowska i Alkiewicz 2001, Mrozowski 2002, Kalinowska 2002, Matławska 2006, Lamer-Zarawska i inni 2007). Babka lancetowata jest używana także w kosmetyce i w weterynarii (Jędrzejko et al. 1997). Dawniej służyła również jako pokarm dla ludzi i zwierząt, a i dzisiaj niekiedy stosuje się ją do wiosennych surówek.

prof. UM dr hab. n. farm. Emilia Andrzejewska-Golec

Piśmiennictwo:
Andary C., Motte-Florac M.E., Gargadennec A., Wylde R., Heitz A. Les esters caféiques du genre Plantago. Identification et valeur chimiotaxinomique. Plant. Med. Phytoth. 22, 17-22, 1988; Andrzejewska-Golec E. [a] Składniki chemiczne roślin z rodziny Plantaginaceae. Farm. Pol. 50, 711-719, 1994; Andrzejewska-Golec E. Babkowate Plantaginaceae - rośliny lecznicze. Farm. Pol. 50, 899-905, 1994; Andrzejewska-Golec E. Farmakologiczne znaczenie irydoidów. Farm. Pol. 51, 435-441, 1995; Andrzejewska-Golec E., Świętoslawski J. The morphology of hairs in species of Plantago L. Sections: Bauphula Decne and Arnoglossum Decne. Acta Soc. Bot. Pol. 58, 15-45, 1989; Bowers M. D., Stamp N.E. Chemical variation within and between individuals of Plantago lanceolata (Plantaginaceae). J. Chem. Ecol. 18, 985-995, 1992; Bräutigam M., Franz G. Structural features of P. lanceolata mucilage. Planta Med. 45, 291-356, 1985; Broda B., Mowszowicz J. Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. Wyd. VI. PZWL, Wwa 2000; Budzianowska A. Związki fenolowe Plantago lanceolata L. z kultur in vitro i upraw polowych. Praca doktorska. Poznań 2003; Chudnicka A., Matysik G. Research of enzymatic activities of fresh juice and water infusion from dry herbs. J.Ethnopharm. 99, 281-286, 2005; Cometa F., Tomassi M., Nicoletti M. Phenylpropanoid glycosides. Distribution and pharmacological activity. Fitoterapia 44, 195-217, 1993; Darrow K., Bowers D. M. Phenological and population variation in iridoid glycosides of Plantago lanceolata (Plantaginaceae). 25, 1-11, 1997; Dobrowolski J. Herba cum radicae Plantaginis. Prace Zakładu Botaniki i Uprawy Roślin Lekarskich Uniwersytetu Poznańskiego. Poznań. 1-97, 1938; Fleer H., Verspohl E. J. Antispasmodic activity of an extract from Plantago lanceolata and some isolated compounds. Phytomedicine 14, 404-416, 2007; Fons F., Rapior S., Gueiffier A., Roussel J-L., Gargadennec A., Andary C. Volatile components of Plantago lanceolata (Plantaginaceae). Acta Bot. Gallica 145, 265-269, 1998; Fons F., Tousch D., Rapior S., Gueiffier A., Roussel J. L., Gargadennec A., Andary C. Phenolic profiles of untransformed and hairy root cultures of Plantago lanceolata. Plant Physiol. Biochem. 37, 291-296, 1999; Havsteen B.H. The biochemistry and medicinal significance of the flavonoids. Pharm. Ther. 96, 67-202, 2002; Jędrzejko K., Klama H., Żarnowiec J. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych. Śląska AM, Katowice 1997; Kalinowska J. Lecznicze babki. Wiad. Ziel. 44 (5), 6-7, 2002; Kardošová A. Polysaccharides from the leaves of Plantago lanceolata L., var. Libor: ?-D-glucan. Chem. Papers 46, 127-130, 1992; Khawar K.M., Sarihan E.O., Sevimay C. S., Çöçü S., Parmaksiz I., Uranbey S., Ipek A., Kaya M.D., Sancak C., Özcan S. Adventitious shoot regeneration and micropropagation of Plantago lanceolata L. Period. Biol. 107, 113-116, 2005; Kohlmünzer S. Farmakognozja. Wyd. V. PZWL, Wwa 1998; Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. (red.). Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Wwa 2007; Long C., Moulis C., Stanislas E., Fourasté I. L’ aucuboside et le catalpol dans les feuilles de Plantago lanceolata L., Plantago major L. et Plantago media L. J. Pharm. Belg. 50, 484-488, 1995; Lutomski J. Surowce zielarskie w zewnętrznym leczeniu skóry. Wiad Ziel. 44(7), 4-6, 2002; Makowska M., Alkiewicz J. Leki roślinne w leczeniu schorzeń dróg oddechowych Wiad. Ziel. 43(3), 2001; Malińska D., Kiersztan A. Flawonoidy - charakterystyka i znaczenie w terapii. Post. Bioch. 50(2) 182-196, 2004; Matławska I. (red.). Farmakognozja. AM Poznań 2006; Mayer S. L., Zasada I. A., Roberts D. P., Vinyard B. T., Laksman D. K., Lee J., Chitwood D. J., Carta L. K. Plantago lanceolata and Plantago rugellii extracts are toxic to Meloidogyne incognita but not to certain microbes. J. Nematology 38(3), 333-388, 2006; Mordarski R. Babka lancetowata w uprawach produkcyjnych. Wiad. Ziel. 43(6), 21-22, 2001; Mordarski R., Kordana S. Wpływ metody uprawy na plonowanie roślin zielarskich i jakość surowca. Wiad. Ziel. 44(6), 19-21, 2002; Moszczyński P. Kłopoty z oddechem. Cz.I. Wiad. Ziel. 43(3),13-15, 2001; Mrozowski T. Wszystko o kaszlu i jego leczeniu. Wiad. Ziel. 44 (1), 2-5, 2002; Mrozowski T. Przeziębienie i grypa - jak zapobiegać i leczyć. Wiad. Ziel. 44(11), 1-5, 2002; Nowak Z.T. Wzmacnianie odporności organizmu. Wiad. Ziel. 44(11) 7, 2002; Paper D.H. Marchesan M. Spitzwegerich (Plantago lanceolata L.). Inhaltsstoffe-Analitic-Pharmakologie-Standardisierung. Zeitsch. Phytoth. 20, 231-238, 1999; Podlewski J.K., Chwalibogowska-Podlewska A. Leki współczesnej terapii. Wyd. XVII. Split Trading Sp. z oo., Wwa. 2005; Quiroga O.E., Wiese B., Vigo M.S., Nolasco S.M. Estudio de la composition quimica general de semilla e inflorescencia de Plantago lanceolata („Lanten”). An. Asoc. Quim. Argent. 82(3) 139-145,1994; Raszeja W., Gill S. Zawartość aukubiny w nasionach rodzaju Plantago L. Rozprawy Wydz. III. Gdańskiego Tow. Nauk., 9, 195 -200, 1972; Ronsted N., Göbel E., Franzyk H., Jensen S. R., Olsen C. E. Chemotaxonomy of Plantago. Iridoid glucosides and caffeoyl phenylethanoid glycosides. Phytochemistry 55, 337-348, 2000; Rumińska A., Ożarowski A.(red.) Leksykon roślin leczniczych. PWRiL, Wwa 1990; Rymkiewicz A. Badania nad gatunkami z rodzaju Plantago L. z uwzględnieniem karpologii i chemotaksonomii. Monogr. Bot. 57, 71- 103, 1979; Tacik T. Plantaginaceae. W: Flora polska. T.XI. Pawłowski B. (red.). PWN, Wwa-Kraków 1967; Van der Toorn i Van Tienderen P.H. Ecotypic differentiation in Plantago lanceolata. W: Plantago: a multidisciplinary study. Kuiper P. J. C. , Bos M. (wyd.), Springer Verlag. Berlin-Budapest. 1992.