Panacea Nr 1 (6), styczeń 2004 strony: 16-19

Z definicji wynika, że nadciśnienie tętnicze (Hypertensio arterialis) - powszechne dziś schorzenie cywilizacyjne - polega na podwyższeniu skurczowego (>140 mm Hg) lub rozkurczowego (>90 mm Hg) ciśnienia tętniczego, najczęściej zaś jednego i drugiego. Może mieć charakter pierwotny (samoistny) albo wtórny (nabyty).

Etiologia
Samoistny, pierwotny charakter schorzenia obserwujemy aż u około 95% osób cierpiących na nadciśnienie tętnicze! Niestety, ciągle nie wiemy, jaka jest jego przyczyna.
Przyczyn nadciśnienia nabytego może być wiele i można je określić: - pierwotna choroba nerek, np. przewlekłe kłębuszkowe zapalenie nerek, odmiedniczkowe zapalenie nerek, wielotorbielowatość nerek, kolagenozy nerek; zwężenie tętnicy nerkowej;
guz chromochłonny nadnerczy; zespół Cushinga; hiperaldosteronizm pierwotny; akromegalia; nadczynność tarczycy; koarktacja (zwężenie światła) aorty; zatrucie ciążowe; stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych, sympatykomimetyków, kortykosteroidów, erytrohormonu wzrostu; stosowanie substancji niedozwolonych, np. kokainy, amfetaminy, nadmierne spożywanie alkoholu.

Rozpoznanie
Nadciśnienie tętnicze stwierdzamy, gdy minimum dwa pomiary, wykonane w czasie różnych wizyt kontrolnych, wykazują wysokie wartości: ciśnienie skurczowe przekracza 140 mm Hg lub ciśnienie rozkurczowe przekracza 90 mm Hg lub obydwie wartości przekraczają podane progi.

Klasyfikacja nadciśnienia
- w zależności od stopnia zaawansowania. Wartości te nie dotyczą osób przyjmujących leki obniżające ciśnienie tętnicze:
stopień I - łagodne: skurczowe 140-159 mm Hg, rozkurczowe 90-99 mm Hg;
stopień II - umiarkowane: skurczowe 160-179, rozkurczowe 100-109;
stopień III - ciężkie: skurczowe powyżej 180, rozkurczowe powyżej 110.
Wartość nadciśnienia może być niekiedy uzależniona od warunków zewnętrznych. Warto więc pamiętać, że literatura światowa zna pojęcie tzw. "nadciśnienia białego fartucha". Jest to "nadciśnienie" występujące w czasie wykonywania pomiaru w szpitalu, nie potwierdzone wynikami uzyskanymi podczas pomiarów wykonanych w warunkach ambulatoryjnych (ABPM - ambulatory blood pressure monitoring).

Jemioła pospolita

W domu
można również dokonywać samodzielnie pomiarów, które dostarczą nam cennych informacji i pozwolą uniknąć syndromu "białego fartucha". Odpowiedni sprzęt jest ogólnodostępny na rynku. Trzeba jednak pamiętać, by sprzęt, którego używamy, był co jakiś czas kontrolowany i "kalibrowany". Aby pomiary były porównywalne, powinny być dokonywane o podobnej porze dnia i w podobnych warunkach (nie bezpośrednio po dużym wysiłku fizycznym, takim jak np. forsowny marsz po schodach). Instrukcje odnośnie użycia sprzętu, podane przez producenta, powinny być rygorystycznie przestrzegane. Należy też dokumentować wyniki systematycznych pomiarów, by okazać je lekarzowi prowadzącemu, któremu będzie wówczas łatwiej zdiagnozować przypadek.

Podstawowe zasady pomiaru ciśnienia tętniczego:
pomiar może być wykonany w pozycji leżącej, siedzącej, a niekiedy nawet stojącej; bez względu na pozycję ciała pomiar wykonujemy na wysokości serca; zaleca się odpoczynek przez co najmniej 5 minut przed pomiarem; nie należy palić papierosów ani pić kawy na 30 minut przed pomiarem; pomiar wykonać co najmniej dwukrotnie - pierwszy pomiar powinien być wykonywany na obu kończynach; w razie konieczności (rozbieżności wyników) wykonujemy wielokrotne pomiary, oddzielone 2-minutowymi przerwami i zapisujemy wartości uśrednione.

Zawyżony odczyt

Chmiel zwyczajny

jest częstym zjawiskiem i może być spowodowany: nastawieniem i stanem emocjonalnym pacjenta, np. przytoczony syndrom "białego fartucha"; niedowładem ramienia z powodu udaru mózgu; mówieniem w trakcie badania; bólem, lękiem, zwiększonym napięciem emocjonalnym, paleniem papierosów i piciem kawy przed badaniem. Mogą je także spowodować błędy techniczne, popełnione podczas pomiaru, np. zbyt wąski lub zbyt nisko założony mankiet ciśnieniomierza, zbyt wolne opróżnianie mankietu, mankiet założony na rękaw ubrania, niska temperatura otoczenia i inne. Niekiedy stosuje się

całodobowy
pomiar ciśnienia tętniczego. Pozwala on na ocenę dobowego rytmu ciśnienia i zalecany jest szczególnie przy podejrzeniu "nadciśnienia białego fartucha", nadciśnienia tętniczego opornego na leczenie, hipotonii u pacjenta leczonego lekami obniżającymi ciśnienie tętnicze.

Serdecznik pospolity

Objawy nadciśnienia
Przez dłuższy czas chory może nie odczuwać dolegliwości. Początkowymi, często lekceważonymi objawami (nie kojarzonymi z nadciśnieniem), mogą być przemijające bóle głowy (szczególnie w okolicy potylicznej), szum w uszach, kołatanie serca, zawroty głowy, zaczerwienienie twarzy, duszność powysiłkowa, krwawienie z nosa, nerwowość.
W warunkach fizjologicznych mogą występować dobowe wahania ciśnienia, nie przekraczające jednak wartości prawidłowych. Najwyższe ciśnienie obserwujemy w godzinach rannych, obniżenie następuje wieczorem a w nocy niekiedy nawet znaczny spadek. Zimą stwierdzany wyższe, a latem niższe wartości. Monitorując ciśnienie tętnicze powinniśmy uwzględniać okresy zwiększonej aktywności, czas snu i przebudzenia oraz wewnętrzny rytm dobowy.

Czynniki ryzyka
- nasilające zmiany sercowo-naczyniowe u chorych z nadciśnieniem:
zaburzenia lipidowe, cukrzyca, palenie tytoniu, długotrwały stres, brak aktywności fizycznej. Można też mówić o grupach zwiększonego ryzyka: osoby w wieku powyżej 60 lat, mężczyźni bardziej niż kobiety, kobiety po menopauzie, nadciśnienie i inne choroby układu krążenia w rodzinie, sportowcy (nadciśnienie tętnicze jest najczęstszą chorobą układu sercowo-naczyniowego u ludzi uprawiających sport wyczynowo). Czynnikiem ryzyka są też złe nawyki żywieniowe: nadużywanie soli, potrawy zawierające tłuszcze nasycone i cukry proste, alkohol.

Powikłania będące wynikiem długotrwałego, nieleczonego nadciśnienia tętniczego, są bardzo groźne. Mogą nastąpić zmiany w naczyniach krwionośnych (przedwczesna miażdżyca tętnic), rozwarstwienie i tętniak aorty. Nasilenie zmian ocenia się na podstawie obrazu dna oka. Mogą też nastąpić zmiany w sercu - przerost lewej komory; niewydolność lewokomo - lub zmiany mózgowe w postaci niedokrwienia i zawału mózgu, masywnego krwotoku, ostrej encefalopatii (silne bóle głowy, zaburzenia widzenia, wymioty, drgawki). Następstwem nadciśnienia może być też niewydolność nerek. Wczesnym objawem jest mikroalbuminuria.

Zaawansowanie kliniczne

Rauwolfia wężowa

zmian w nadciśnieniu klasyfikuje się w następujący sposób:
1. Nadciśnienie bez zmian narządowych.
2. Nadciśnienie z niewielkimi zmianami narządowymi: przerost lewej komory, retinopatia nadciśnieniowa I i II stopnia, białkomocz.
3. Nadciśnienie z ciężkimi uszkodzeniami narządowymi: niewydolność lewokomorowa, potem obukomorowa, retinopatia nadciśnieniowa III i IV stopnia, powikłania mózgowe, niewydolność nerek.
4. Nadciśnienie złośliwe - może rozwinąć się na każdym etapie zaawansowania zmian. Charakteryzuje się ciśnieniem rozkurczowym powyżej 120 mm Hg, zmianami w dnie oka III i IV stopnia, niewydolnością nerek.
Szczególną, niebezpieczną postacią są przełomy nadciśnieniowe - czyli nagłe, znaczne wzrosty ciśnienia, zagrażające życiu chorego. Mogą manifestować się jako przeciążenie lewej komory z zagrożeniem obrzękiem płuc, napadami dławicy piersiowej, encefalopatią z zagrożeniem udarem.

W czasie ciąży
nadciśnienie występuje u około 5% kobiet. Podstawą do rozpoznania są wartości ciśnienia skurczowego powyżej 140 mm Hg albo wzrost o 25 mm Hg w porównaniu z wartościami stwierdzanymi przed ciążą; ciśnienia rozkurczowego powyżej 90 mm Hg albo wzrost o 15 mm Hg w porównaniu z wartościami przed ciążą.
Wyróżniamy nadciśnienie "ciążowe" występujące przed 20 tygodniem ciąży, mające charakter pierwotny (samoistny) lub wtórny oraz występujące po 20 tygodniach ciąży, które powodowane jest właśnie przez ciążę i często towarzyszą mu białkomocz i obrzęki, a w ciężkich postaciach również zaburzenia czynności wątroby i nerek oraz krzepnięcia krwi.

TERAPIA ZIOŁOWA
Niezależnie od leczenia konwencjonalnego, bardzo skuteczna może być terapia ziołowa, szczególnie w łagodniejszych stadiach nadciśnienia tętniczego. Sprawdzone pod tym względem są preparaty oparte na surowcach z niżej wymienionych roślin.

Głóg dwuszyjkowy (Crataegus oxyacantha)
Głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna)
W lecznictwie stosowany jest kwiatostan (Crataegi inflorescentia) i owoc (Crataegi fructus). Kwiatostan zawiera flawonoidy (witeksynę i jej pochodne, hiperozyd, rutynę, apigeninę), procyjanidyny, fenolokwasy, aminy i adenozynę.
Owoce zawierają procyjanidyny, flawonoidy, witaminę C i A, sorbitol. Związki flawonoidowe rozkurczają mięśnie gładkie naczyń (głównie wieńcowych) i obniżają łagodnie ciśnienie tętnicze. Procyjanidyny działają inotropowo dodatnio. Preparaty z głogu obniżają ciśnienie tętnicze, dzięki zmniejszeniu obwodowego oporu naczyniowego (obniżają "afterload"), przy jednoczesnym zwiększeniu kurczliwości mięśnia sercowego (działanie inotropowe dodatnie) i wzroście objętości wyrzutowej. Przy podaniu doustnym, po siedmiu dniach stosowania oligomery procyjanidyn gromadzą się w mięśniu sercowym nawet do 30%. Poprawa wydolności krążenia powoduje również poprawę nastroju i zdolności adaptacyjnych organizmu.

Crataegus spp. - głóg

Czosnek pospolity (Allium sativum)
Wszechstronne działanie zdrowotne tej rośliny, nazywanej "antybiotykiem starożytności", przedstawiliśmy w 1 numerze PANACEI. Czosnek należy do roślin leczniczych o udokumentowanym działaniu leczniczym. Przeprowadzono liczne badania kliniczne, w których potwierdzono m.in. działanie obniżające ciśnienie tętnicze krwi o ok. 7% (takie obniżenie podwyższonego ciśnienia tętniczego zmniejsza ryzyko zawału serca aż o 35%). Należy również pamiętać o działaniu zmniejszającym poziom cholesterolu, hamującym agregację płytek krwi, poprawiającym przepływ krwi, które u pacjentów z nadciśnieniem przynosi dodatkowe korzyści.

Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus)
W lecznictwie stosowane są szyszki (czyli owocostany) chmielu oraz lupulina, czyli gruczoły włosków wydzielniczych występujące na owocostanach.
Preparaty z szyszek chmielu między innymi obniżają ciśnienie tętnicze krwi i działają uspokajająco. Znajdują zastosowanie w leczeniu pomocniczym łagodnego nadciśnienia tętniczego, w stanach nadpobudliwości nerwowej i w zaburzeniach snu.

Serdecznik pospolity (Leonurus cardiaca)
Ziele serdecznika obniża ciśnienie tętnicze, wpływa regulująco na czynność układu przewodzącego serca, działa uspokajająco oraz przeciwskurczowo w obrębie przewodu pokarmowego. W trakcie badań klinicznych zaobserwowano, że u chorych z nadciśnieniem samoistnym (pierwotnym) preparaty z Leonurus cardiaca powodowały łagodne obniżenie ciśnienia o 8-20 mm Hg. W doświadczeniach na izolowanych sercach uzyskano zwiększenie przepływu wieńcowego. W badaniach wykazano również działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy. Ziele serdecznika stosowane jest w początkowym okresie nadciśnienia tętniczego, w nerwicach sercowo-naczyniowych, w nadmiernej pobudliwości nerwowej, a także w stanach skurczowych przewodu pokarmowego.

Jemioła pospolita (Viscum album)
- to półpasożytniczy krzew rosnący na gałęziach różnych drzew na terenie Europy i Azji w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce pasożytuje głównie na topolach, lipach, brzozach, klonach, sosnach, rzadziej na drzewach owocowych. W lecznictwie stosowane jest ziele (Visci herba), które zawiera glikoproteiny, wiskotoksyny, polisacharydy (pektyny, hemicelulozy), alkohole cukrowe (mannitol, wiskumitol), flawonoidy, fenolokwasy, fitosterole, aminokwasy (alaninę, kwas gamma-aminomasłowy, walinę).
Wyciągi wodne i alkoholowe z ziela obniżają ciśnienie tętnicze, działają uspokajająco i moczopędnie. Skuteczność działania zależy w szczególności od gatunku żywiciela jemioły i okresu zbioru.

Rezerpina

Secale comutum - Sporysz

Jest alkaloidem otrzymywanym z korzenia rauwolfii wężowej (Rauwolfia serpentina). Działa rozkurczowo na naczynia obwodowe, powoduje powolny i długotrwały spadek ciśnienia krwi. Niestety, działa również depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy, co ogranicza jej zastosowanie.
W leczeniu choroby nadciśnieniowej stosowana jest od 1950 r. i była jednym z pierwszych leków skutecznie obniżających ciśnienie tętnicze.

Alkaloidy sporyszu
Sporysz (Secale cornutum) to przetrwalniki buławinki purpurowej, grzyba pasożytującego na zbożach, głównie na życie. W leczeniu nadciśnienia tętniczego wykorzystywana jest ergotoksyna, czyli zespół trzech alkaloidów: ergokrystyny, ergokryptyny i ergokorniny.

Nie zwlekać
Wczesne rozpoznanie nadciśnienia tętniczego, wdrożenie leczenia i jego monitorowanie dają szansę na uniknięcie powikłań.

Pamiętajmy, że mamy wpływ na niektóre czynniki sprzyjające rozwojowi nadciśnienia i możemy im przeciwdziałać. Należą do nich m.in. redukcja nadwagi, ograniczenie spożycia soli, tłuszczów zwierzęcych i alkoholu, zaprzestanie palenia tytoniu, zwiększenie aktywności fizycznej. To elementy samoleczenia, które warto zastosować, by pomóc terapii przy pomocy środków medycznych. Mogą się okazać zupełnie wystarczające w łagodnych objawach nadciśnienia. Generalnie warto zauważyć, że higieniczny tryb życia pomaga w zapobieganiu nie tylko Hypertensio arterialis.

lek. med., mgr farm. Jarosław Struczyński
- Centrum Fitoterapii w Gdańsku

Piśmiennictwo
Hasik J., Lutomski J. Ziołolecznictwo w chorobach wewnętrznych. Wyd. Medyczne "Borgis", W-wa 2000; Herold G. Medycyna wewnętrzna. PZWL, W-wa 1997; Kohlmünzer S. Farmakognozja. PZWL, W-wa 2000; [red.] Kostowski W. Farmakologia. PZWL, W-wa 2001; Lutomski J. O właściwościach biologicznych preparatów głogowych. "Herba Polonica" 1997, nr 2; Lutomski J., Alkiewicz J. Leki roślinne. PZWL, W-wa 1993; Mścisz A., Gorecki P. Serdecznik pospolity (Leonurus cardiaca) - roślina lecznicza o działaniu uspokajającym i nasercowym. "Herba Polonica" 1997, nr 2; Samochowiec L. Kompendium ziołolecznictwa. Wyd. Medyczne Urban&Partner, Wrocław 2002; [red.] Strzelecka H., Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, W-wa 2000; [red.] Wojtczak A. Choroby wewnętrzne. PZWL, W-wa 1995; Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym. "Nadciśnienie Tętnicze" 2000, 4.