Plemiona germańskie czciły arnikę Arnica L. jako roślinę poświęconą Bogini Matce, chroniącą przed uderzeniami pioruna i przed czarami. W Skandynawii przypisywano jej także moc magiczną.
Pierwsze ślady stosowania arniki w leczeniu pochodzą z XII w., dzięki opisaniu jej właściwości przez Hildegardę z Bingen, w dziele Physica. Pierwszy naukowy opis rośliny powstał cztery wieki później, a jego autorem był włoski lekarz Pietro Matthiolus.
Do oficjalnych lekospisów trafiła arnika dopiero w XVIII w., choć była stosowana powszechnie w medycynie ludowej od czasów średniowiecza. Na terenach niemieckiego Holsztynu wieśniacy gotowali ją w piwie i tak przygotowaną używali w celach leczniczych. Arnikę cenił wybitny niemiecki poeta i dramaturg Johann Wolfgang Goethe, który w czasach młodości, pracując przez pewien czas w aptece, poznał jej walory lecznicze. Pijał herbatę z arniki jako napój wzmacniający kondycję.
Pochodzenie nazwy arnika nie jest w pełni wyjaśnione, prawdopodobnie wywodzi się greki, od słowa anion, czyli baranek – ze względu na włoski tworzące puszek na łodygach. Polskie synonimy nazwy, znane medycynie ludowej, to kupalnik górski lub pomornik.
Górska i łąkowa
Surowiec Arnicae anthodium lub Arnicae flos pozyskiwany jest z dwóch gatunków: arniki górskiej Arnica montana L. i arniki łąkowej Arnica chamissonis Less. subsp. folio, należących do rodziny astrowatych (złożonych) Asteraceae (Compositae).
Arnika górska objęta jest w Polsce całkowitą ochroną, podobnie w innych krajach europejskich, poza Hiszpanią. Próby uprawy gatunku przynosiły mierne efekty. Z powodu trudności z pozyskiwaniem surowca, w celach leczniczych wykorzystuje się głównie arnikę łąkową, o podobnym działaniu. Pochodzący z amerykańskich prerii gatunek jest dość łatwy w uprawie, najlepsze polskie plantacje są pod Gostyninem. Surowcem są wysuszone w temperaturze do 35oC koszyczki kwiatowe, czasem pozbawione osadnika same kwiaty. Arnika górska jest byliną o łodydze do 60 cm wysokości, ogruczolonej z 1-3 parami naprzeciwległych liści łodygowych. Kłącze wielogłowe, krótkie, poziome, uwieńczone rozetą liści przyziemnych, odwrotnie jajowatych, krótko owłosionych lub prawie nagich. Kwiaty zebrane w trzy złociste koszyczki, o średnicy 5-8 cm, z których jeden jest szczytowy, pozostałe wyrastają z kątów górnych liści. Arnika łąkowa różni się od górskiej głównie mniejszymi koszyczkami, o średnicy 2-4 cm, których na łodydze wyrasta więcej.
Związki czynne
w koszyczkach arniki są różnorodne. Są to flawonoidy od 0,4 do 0,6% w przeliczeniu na kwercetynę, w obu gatunkach; flawonole i ich 3-0-glikozydy (w tym połączenia z kwasem glikuronowym) oraz 7-0-glikozydy flawonów, m.in. luteoliny (w łąkowej dodatkowo glikozydy flawonoli, zestryfikowane kwasem octowym i glikozydy flawonów, zestryfikowane kwasem 2-metylomasłowym); olejek eteryczny (0,2-0,35%) z kwasami tłuszczowymi, n-alkanami C14-C30, także monoi seskwiterpenami, w tym tymolem i jego estrami; laktony seskwiterpenowe typu pseudogwajanu: w górskiej 0,2-0,8% , w łąkowej 0,2-1,5%: helenalina i 11-hydrohelenalina oraz ich estry z kwasem octowym, izomasłowym, 2-metylomasłowym, tyglinowym i metakrylowym, arnikolidy, w górskiej dodatkowo chamissonolidy; triterpeny typu α amyryny: arnidiol i faradiol; kwasy fenolowe: galusowy, kawowy i jego estry z kwasem chinowym; cholina, ksantofile, poliacetyleny, hydroksykumaryny (umbeliferon) i metoksyhydroksykumaryny (skopoletyna); irydoidy: lioliolid; alkaloidy pirolizydynowe: tussilagina, izotussilagina.
Preparaty
z koszyczków arniki są stosowane zewnętrznie jako leki o działaniu przeciwzapalnym, przeciwbólowym, przyspieszającym resorpcję krwiaków, przeciwobrzękowym i łagodzącym stany zapalne w urazach, w schorzeniach reumatycznych i skórnych, po ukąszeniu owadów oraz w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła.
Przeciwzapalne i przeciwobrzękowe
Badania in vitro
Stosowanie wyciągów z arniki oparte jest na wieloletniej tradycji używania tego leku. W ostatnim 30-leciu publikowane są wyniki badań, które potwierdzają tradycyjne wskazania. Dwa główne związki zespołu laktonów seskwiterpenowych arniki – helenalina i 2,3-dihydrohelenalina – znacząco zmniejszają nasilenie stanu zapalnego, wpływając na różne mechanizmy tego procesu. W homogenacie komórek wątroby szczura i ludzkich neutrofili wielojądrzastych, oba związki hamowały migrację neutrofili oraz zmniejszały syntezę prostaglandyn. Hamowały też w stymulowanych komórkach T, B i śródbłonka aktywność czynnika transkrypcyjnego NF-kB.
W badaniach działania przeciwzapalnego wyciągów z 12 gatunków rodzaju Arnica L. stwierdzono znaczne różnice w hamowaniu aktywności czynnika NF-kB i uwalnianiu elastazy z ludzkich neutrofili przez wyciągi z poszczególnych gatunków. To działanie przypisywane jest laktonom seskwiterpenowym typu helenanolidów, występujących w znacznej ilości w najsilniej działających wyciągach z A. montana i A. chamissonis.
W innej pracy, porównującej aktywność 14 surowców stosowanych jako leki przeciwzapalne, wyciąg z A. montana okazał się jednym z najsilniej hamujących wytwarzanie tlenku azotu przez mysie makrofagi, stymulowane przez LPS oraz powstawanie cyklooksygenazy -2 i TNF-α. Istotne znaczenie dla działania leczniczego koszyczków arniki mają też inne związki. Wyciąg etanolowy z surowca działał silnie antyoksydacyjnie, w stopniu zależnym od zawartości flawonoidów i kwasów fenolowych, chroniąc fibroblasty mysie przed uszkodzeniami przez stres oksydacyjny.
Badania in vivo
Działanie przeciwzapalne laktonów seskwiterpenowych arniki wykazano także w badaniach z udziałem zwierząt. Podawana dootrzewnowo szczurom w dawce 2,5 mg na kilogram masy ciała helenalina hamowała powstawanie obrzęku łapy. Stosowana w dawce 20 mg na kilogram działała przeciwbólowo. Octan 11α, 13 dihydrohelenaliny, podany miejscowo, hamował w stopniu silniejszym niż indometacyna powodowany przez olej krotonowy obrzęk ucha myszy.
W dermatologii i w kosmetyce
Preparaty z arniką są tradycyjnie używane w leczeniu różnych schorzeń dermatologicznych. Opinie specjalistów o celowości tych zastosowań zmieniały się w ciągu ostatnich dwudziestu lat, zależnie od wyników publikowanych prac. W roku 1994 oceniono preparaty z arniką jako mało skuteczne, działające drażniąco i powodujące odczyny alergiczne. 15 lat później przegląd badań wykazał, że arnika jest jednym z surowców naturalnych najczęściej stosowanych w leczeniu schorzeń dermatologicznych. Jest też składnikiem kosmetyków.
Efekty działania leków podawanych na skórę w znacznym stopniu zależą od stopnia przenikania związków czynnych. W badaniach z użyciem skóry świńskiej okazało się, że penetracja laktonów seskwiterpenowych, z głównym związkiem helenaliną, przez stratum corneum i ich przechodzenie do tkanek położonych głębiej, zależy głównie od zawartości laktonów w leku.
Badania kliniczne
Wykonano ich wiele, dotyczyły różnych zastosowań preparatów z arniki, ale nie wszystkie przeprowadzono zgodnie z obowiązującymi standardami, w wielu przypadkach uzyskując rozbieżne wyniki.
Siniaki, obrzęki, oparzenia
W pracy z udziałem 19 pacjentów oceniano skuteczność żelu z arniką w zapobieganiu powstawania i w przyspieszaniu wchłaniania siniaków. Pacjenci, podzieleni na dwie grupy, smarowali chore miejsca żelem z arniką i podstawą żelu przez 2 tygodnie. Pierwsza grupa przed zabiegiem, druga grupa po zabiegu usuwania laserem poszerzonych naczyń. Terapia okazała się nieskuteczna, nie stwierdzono różnic między stosowaniem żelu z arniką i samej podstawy żelu.
W ocenie szybkości resorbowania siniaków, przy zastosowaniu maści z arniką u zdrowych ochotników, preparat z zawartością 20% wyciągu z arniki okazał się skuteczniejszy od stosowanych równolegle – 1% witaminy K z dodatkiem 0,3% retinolu i białej wazeliny. Tylko 5% witamina K działała w stopniu zbliżonym do maści z arniką. W badaniu z udziałem 48 pacjentów po operacji plastycznej nosa, preparat z arniką skutecznie zmniejszał obrzęki, w stopniu zbliżonym do kortykosteroidów, ale nie wpływał na wielkość i intensywność barwy siniaków. Oceniano efekty leczenia oparzeń dwoma postaciami preparatu – zawierającego wyciąg z arniki i z liści pokrzywy – w badaniach z udziałem 2 osób. U każdego z uczestników spowodowano laserem cztery oparzenia drugiego stopnia, które leczono preparatem w żelu i w płynie, jako placebo używając podstawę żelu i płynu. Obie postacie preparatu skutecznie przyspieszały gojenie oparzeń w porównaniu z placebo.
Żel z arniką okazał się skuteczny również w łagodzeniu dolegliwości powodowanych przez zapalenie stawu w kolanie. W otwartym, wieloośrodkowym badaniu z udziałem 26 mężczyzn i 53 kobiet ze słabym i średnio nasilonym zapaleniem stawu kolanowego, smarowanie dwa razy dziennie chorego kolana żelem z arniką zmniejszało ból i sztywność. 69 pacjentów (87%) oceniło tolerancję leczenia jako dobrą lub dość dobrą.
Inaczej bezpieczeństwo stosowania preparatów z arniką ocenili autorzy metaanalizy badań klinicznych, dotyczących stosowania miejscowego preparatów naturalnych w zapaleniu kości i stawów. 176 pacjentów brało udział w badaniach, w których stosowano żel z arniką. Skuteczność leczenia była zbliżona do efektów stosowania ibuprofenu, ale żel z arniką powodował więcej działań niepożądanych niż lek chemiczny, profil tych działań oceniono jako gorszy.
Zaskakujące efekty uzyskano w badaniu oceniającym działanie przeciwbólowe kremu z arniką, stosowanego miejscowo na łydki i kostki nóg przez 53 osoby, bezpośrednio po intensywnych ćwiczeniach fizycznych – po 24 i po 48 godzinach. Ból nóg po 24 godzinach od zakończenia ćwiczeń był większy w grupie stosującej krem z arniką niż w grupie placebo. Po dwóch dniach nasilenie bólu w obu grupach było podobne.
Bezpieczeństwo
Wyciągi z arniki okazały się mało toksyczne przy oznaczaniu LD50 na myszach, szczurach i królikach. W badaniach na zwierzętach nie powodowały podrażnienia skóry i uczulenia. Jednak z obserwacji klinicznych wynika zalecenie ostrożności w stosowaniu, ponieważ znane są przypadki silnych odczynów alergicznych u osób wrażliwych. Brak jednoznacznej oceny działania alergizującego arniki. Niektórzy autorzy oceniają ten lek jako mało skuteczny, a silnie alergizujący. Opracowania z początku XXI w. pokazują, że właściwości alergizujące arniki są w istotnym stopniu łagodzone przez jej działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne.
Wyciągi z koszyczków arniki używane są tylko zewnętrznie, ponieważ przyjęte doustnie powodują szereg działań niepożądanych: bóle głowy, podrażnienie żołądka, nawet zatrzymanie akcji serca i zaburzenia oddychania. Przy stosowaniu zewnętrznym należy zachować ostrożność, gdyż preparaty z arniki, stosowane na uszkodzoną skórę przez dłuższy czas, mogą wywołać stany zapalne z obrzękami i pęcherzami, nawet zmiany martwicze.
Wciąż mało znana
Wykonano wiele prac dotyczących właściwości leczniczych preparatów z Arnicae anthodium, znaczna ich część to badania kliniczne, oceniające skuteczność preparatów w różnych wskazaniach. Uzyskiwane dotychczas wyniki, często zaskakująco przeciwstawne, nie pozwalają na wyjaśnienie możliwości pełnego wykorzystania arniki w terapii. Wskazania, w których od lat stosuje się preparaty z arniki, dalej są oparte na wieloletniej tradycji używania tego surowca. Od wieków znany lek – piękne kwiatostany arniki – pozostaje surowcem tajemniczym, o którym wiemy ciągle zbyt mało.
Piśmiennictwo:
Adkinson J.D., Bauer D.W., Chang T. The effect of topical arnica on muscle pain. Ann. Pharmacother. 44(10)/2010, 1579-84; Alonso D., Lazarus M.C., Baumann L. Effects of topical arnica gel on post-laser treatment bruises. Dermatol. Surg. 28(8)/2002, 686-88; Baumann L. Botanical ingredients in cosmeceuticals. J. Drugs Dermatol. 6(11)/2007, 1084-88; Bruneton J. Pharmacognosy. Lavoisier, Paris, New York 1999; Cameron M., Chrubasik S. Topical herbal therapies for treating osteoarthritis. Cochrane Database. Syst. Rev. 31/2013, 5; Craciunescu O., Constantin D., Gaspar A., Moldovan L. Evaluation of antioxidant and cytoprotective activites of Arnica montana L. and Artemisia absinthum L. ethanolic extracts. Chem. Cent. J. 6(1)/2012, 97; Ekenas C., Zebrowska A., Schuler B., Merfort I., Bohlin L. Screening for anti-inflamatory activity of Arnica (Asteraceae) species assessed by inhibition of NF-kappaB and release of human neutrofil elastase. Planta Med. 74(150)/2008, 1789-94; ESCOP: Monographs 1999, Thieme, New York; Hőrmann H.P., Kortina H.C. Evidence for the efficacy and safety of topical herbal drugs in dermatology, part I: Anti-inflammatory agents; Huber R., Bross F., Grüdermann C. Arnica and stinging nettle for treating burns -s self - experiment. Complementary Ther. Med. 19(5)/2011, 278-80; Jambor J. Rośliny lecznicze. Farmapress, Wwa 2006; Jeffrey S.L., Beilcher H.J. Use of Arnica to relieve pain after carpal-tunnel release surgery. Altern. Ther. Health Med. 8(2)/2002, 88-8; Knuesel O., Weber M., Suter A. Arnica montana gel in osteoarthitis of knee: an open, multicenter clinical tral. Adv. Ther. 19(5)/2002, 209-18; Kucera M., Horacek O., Kalal J., Polesna Z. Synergetic analgesic effect of combination of arnica and hydroxyethyl salicylate in ethanolic solution following cutaneous application by transcutaneous electostymulation. Arzneimittelforschung 53(12)/2003, 850- 56; Lass Ch., Vocanson M., Wagner S., Merort J., Martin S.F. Anti-inflamatory and immune - regulatory mechanisms prevent contact hypersesivity to Arnica montana L. Exp. Dermatol. 17(10)/2008, 849-57; Lass Ch., Merfort I., Martin S.F. In vitro and in vivo analysis of pro- and anti-inflamatory effects of weak and strong contact allergens. Experimental Dermatology 19/2010, 1007-13; Leu S., Havey J., White L.E., Rademaker A.W., Alam M. Accelerated resolution of laser - induced bruishing with topical 20% arnica: a rather-blinded randomized controlled trial. Br. J. Dermatol. 163(3)/2010, 557-64; Matławska I. Farmakognozja. Wyd. AM w Poznaniu; [No authors listed]: Final report on the safety assessment of Arnica montana extract and Arnica montana. Int. J. Toxicol. 20/2001 Suppl. 2, 1-11; Tekko I.A., Bonner M.C., Wiliams A.C. Permeation of bioactive constituents from Arnica montana preparations through human skin in vitro. J. Pharm. Pharmacol. 58(9)/2006, 1167-70; Verma N., Tripathi S.K., Sahu D., Das R.H. Evaluation of ihibitory activites of plant extracts on production of LPSstimulated pro-inflamatory mediators in J774 murine macrofages. Mol. Cell. Biohem. 336(1-2)/2010, 127-35; Wagner S., Merfort I. Skin penetration behaviour of sesqiterpene lactones from different Arnica preparations using a valdated GCMSD method. J. Pharm. Biomed. Anal. 43(1)/2006, 32-38; Wolf M., Mayer W., Heger M. Efficacy of Arnica in varicose vein surgery: results of a randomized, double-blind, placebo-controlled pilot study. Forsch. Komplementarmed Klass Naturheilkd. 10(50)/2003, 242-47.
